Πορτογαλία, 25 Απρίλη 1974: Η Επανάσταση των Γαρυφάλλων
Στις 25 Απρίλη του 1974, η «Επανάσταση των Γαρυφάλλων», όπως ονομάστηκε από τα γαρύφαλλα που έβαζε στις κάνες των όπλων των στρατιωτών ο λαός, ανέτρεψε το φασιστικό καθεστώς της Πορτογαλίας.
Η κίνηση του στρατού απελευθέρωσε λαϊκές δυνάμεις και ένα πρωτοφανές κίνημα ανατροπής σάρωσε την Πορτογαλία.
Ηγετική μορφή του MFA (ΚΕΔ, Κίνημα Ενόπλων Δυνάμεων) και εκπρόσωπος της αριστερής τάσης ήταν ο Οτέλο Σαράϊβα ντε Καρβάλιο. Ο Οτέλο Καρβάλιο είχε έρθει και στην Ελλάδα το 1980. Εκτός από την ομιλία του σε εκδήλωση στο θέατρο Γκλόρια, είχε επισκεφθεί και τα γραφεία όλων των οργανώσεων της επαναστατικής αριστεράς, χωρίς διακρίσεις, αφήνοντας τις καλύτερες εντυπώσεις στους συνομιλητές του. Δεν έδινε την εντύπωση στρατιωτικού καριέρας και, λόγω ίσως της απλότητάς του, δυσκολευόσουν να πιστέψεις ότι συνομιλείς με έναν άνθρωπο που είχε διαδραματίσει τόσο σημαντικό ρόλο στην πορτογαλική επανάσταση. Αργότερα δικάστηκε και φυλακίστηκε.
Το σύνθημα για την έναρξη της κίνησης του στρατού είχε δοθεί με δύο τραγούδια που μεταδόθηκαν από το ραδιόφωνο, όπως θα δούμε στη συνέχεια. Το ένα από αυτά συνοδεύει τα βίντεο που παραθέτουμε. Πρόκειται για το απαγορευμένο τότε τραγούδι που πρόσφατα τραγουδήθηκε και μέσα στο πορτογαλικό κοινοβούλιο διακόπτοντας τη συνεδρίασή του, το εμβληματικό «Grandola, Vila Morena» του Ζέκα Αλφόνσο:
«Γκράντολα, πόλη σκούρα, γη της αδελφοσύνης, ο λαός είναι αυτός που προστάζει…»
Πρόσφατα κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις ΑΝΑΚΑΡΑ το βιβλίο του Φιλ Μέιλερ ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ανέφικτη» επανάσταση, Λαϊκή Εξουσία, κόμματα και στρατός στην επανάσταση των γαρυφάλλων (1974-75).
Από το βιβλίο αυτό παραθέτουμε ένα μικρό απόσπασμα που περιγράφει την πρώτη ημέρα της επανάστασης.
Επίσης ενδιαφέρον παρουσιάζει και η ταινία της Maria de Medeiros «Η Επανάσταση των Γαρυφάλλων» που προβάλλεται αυτή την εβδομάδα.
Έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον να δει κανείς τις εντελώς ιδιαίτερες συνθήκες κάτω από τις οποίες στην Πορτογαλία της παρακμάζουσας αποικιοκρατίας ο στρατός έπαιξε για ένα διάστημα θετικό ρόλο στην ανατροπή μιας πενηντάχρονης σχεδόν δικτατορίας και τη διάνοιξη διαδικασιών συμμετοχής του λαϊκού παράγοντα στις εξελίξεις. Συνθήκες βεβαίως ανεπανάληπτες, κάτι που σημαίνει ότι στις μέρες και ‘στα μέρη μας’, θα πρέπει να …ασχοληθούμε οι ίδιοι μακριά από λογικές ανάθεσης. Η εξέλιξη άλλωστε και τελικά η ήττα της πορτογαλικής επανάστασης δεν αφήνει καμιά αμφιβολία για αυτό.
ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ανέφικτη» επανάσταση, Λαϊκή Εξουσία, κόμματα και στρατός στην επανάσταση των γαρυφάλλων (1974-75)
25η του Απρίλη ήταν ένα κρύο πρωινό για τέτοια εποχή. Στις 07.45 η ακόλουθη ραδιοφωνική ανακοίνωση έκανε εκατοντάδες χιλιάδες Πορτογάλους να συνειδητοποιήσουν ότι είχε ξεκινήσει μια νέα φάση στην ιστορία τους:
«Οι Πορτογαλικές Ενοπλες Δυνάμεις απευθύνουν έκκληση προς όλους τους κατοίκους της Λισαβόνας να παραμείνουν στα σπίτια τους και να διατηρήσουν κατά το δυνατό την ψυχραιμία τους. Ελπίζουμε ειλικρινά ότι η σοβαρότητα των στιγμών δε θα σκιαστεί από ανθρώπινες απώλειες.
Απευθύνουμε επομένως έκκληση στη λογική όλων των στρατιωτικών διοικητών ν” αποφύγουν κάθε σύγκρουση με τις Ενοπλες Δυνάμεις. Εκτός από ανώφελη, μια τέτοια ενέργεια θα δημιουργούσε ή θα όξυνε την ήδη υπάρχουσα διχόνοια ανάμεσα στον Πορτογαλικό λαό, κάτι που πρέπει ν” αποφευχθεί με κάθε κόστος.
Απευθύνουμε έκκληση στο πνεύμα των πολιτών εξ” αιτίας της έγνοιας μας να μη χυθεί Πορτογαλικό αίμα. Το σύνολο του υγειονομικού προσωπικού, ειδικότερα αυτό των νοσοκομείων, θα πρέπει να είναι σ” ετοιμότητα να παράσχει οποιαδήποτε βοήθεια, αν κι ελπίζουμε ότι αυτό δε θα χρειαστεί.
Σ” όλες τις πολιτικές και στρατιωτικές δυνάμεις, η Διοίκηση συστήνει τη μέγιστη προσοχή ώστε ν” αποφευχθεί κάθε ενέργεια που μπορεί ν” αποδειχθεί επικίνδυνη. Δεν προτιθέμεθα να χύσουμε αναίτια αίμα αλλά αν προκληθούμε θ” απαντήσουμε. Επιστρέψτε στα στρατόπεδά σας και αναμείνατε τις διαταγές που θα δοθούν απ” το Κίνημα Ενόπλων Δυνάμεων-ΜFΑ. Οι Διοικητές θα θεωρηθούν υπεύθυνοι για κάθε απόπειρα που θ” αναληφθεί καθ” οιονδήποτε τρόπο, να οδηγηθούν οι κατώτεροι τους σε σύγκρουση με τις Ενοπλες Δυνάμεις…
Απευθύνουμε έκκληση στις δυνάμεις της GNR-Εθνικής Ρεπουμπλικανικής Φρουράς και των ΡSΡ (ΜΑΤ) κι επιπλέον σ” αυτές της Γενικής Ασφάλειας (DGS) και της Πορτογαλικής Λεγεώνας οι οποίες ενδεχομένως να έχουν στρατολογηθεί κάτω από ψεύτικες προφάσεις, ν” αναλογιστούν το πολιτικό τους καθήκον για τη διατήρηση της δημόσιας τάξης. Στην παρούσα κατάσταση, αυτό μπορεί να επιτευχθεί μόνο αν δεν υπάρξει οποιαδήποτε αντίδραση εναντίον των Ενόπλων Δυνάμεων…
Προσοχή, προς όλες τις στρατιωτικές και αστυνομικές μονάδες! Απ” τη στιγμή που οι Ενοπλες Δυνάμεις αποφάσισαν να σας υποκαταστήσουν στις παρούσες συνθήκες, κάθε αντίθεση στα στρατεύματα που περικλείουν την πόλη, θα παταχθεί άμεσα. Μέσω της μη συμμόρφωσή σας προς την οδηγία αυτή, θα μπορούσατε να προκαλέσετε ένα άσκοπο λουτρό αίματος, του οποίου η ευθύνη θα βαρύνει αποκλειστικά και μόνον εσάς».
8.15. Η γειτόνισσά μου με ξυπνάει μ” ένα τρελό βλέμμα στα μάτια της, καθώς στέκεται εκεί με τις πυτζάμες της. Μου λέει να μην πάω στο σχολείο σήμερα: όλα τα σχολεία είναι κλειστά, έχει αναλάβει ο Στρατός, πυροβολισμοί, όλοι να μείνουν στα σπίτια τους.. Μιλάει απλοϊκά Πορτογαλικά για να με βοηθήσει να καταλάβω, κουνώντας έντονα τα δάχτυλά της στον αέρα.
Κλείνω την πόρτα περνώντας την για τρελή, ανοίγω το ραδιόφωνο και ξαναπέφτω στο κρεβάτι. Τίποτα: οι συνηθισμένες αναγγελίες. Δεν το πιστεύω. Δεν μπορώ να κοιμηθώ παρόλο που τό “χω ανάγκη. Αλλάζω σταθμούς. Εμβατήρια στην Εθνική Ραδιοφωνία. Μήπως είχε δίκιο;
9.10 Φτάνω στο σχολείο, ήδη αργοπορημένα Καμιά κίνηση απ” έξω. Συναντώ τον Ρ., ένα δάσκαλο που ταράζεται με τα νέα. Ο Δ., ο φασίστας του σχολείου, βρίσκεται επίσης εκεί. Αναρωτιόμαστε, αν (το πραξικόπημα) προέρχεται απ” τη δεξιά ή την αριστερά, ή ακόμα κι από ποιο κομμάτι της δεξιάς: τους στρατηγούς ή το Σπίνολα; Το ερώτημα παραμένει αναπάντητο όλο το πρωινό. Κανείς δε γνωρίζει.
10.00. Πρωινό με τον Ρ., έναν καλοσυνάτο και καλόκαρδο άνθρωπο, ο οποίος πεθαίνει για να μάθει τι συμβαίνει, φοβάται όμως να κατέβει στο κέντρο της πόλης. Καφές. Το ραδιόφωνο παίζει Ζέκα Αλφόνσο, έναν αριστερό τραγουδιστή. Νά “ναι αλήθεια; Ενα ανακοινωθέν.
«Εχει αναφερθείστη Διοίκηση των Ενόπλων Δυνάμεων ότι οι πολίτες δε συμμορφώνονται με την έκκληση να παραμείνουν στις οικίες τους, έκκληση που ήδη έχουμε απευθύνει πολλές φορές. Μολονότι η κατάσταση φαίνεται να βρίσκεται υπό έλεγχο απ” τη στιγμή που ο πρώην Υπουργός Αμυνας έχει εγκαταλείψει το Υπουργείο και βρίσκεται σ” επαφή με τους διοικούντες αξιωματικούς του Κινήματος μας, ζητάμε απ” τους πολίτες, γι” άλλη μια φορά, να παραμείνουν στις οικίες τους και να μη θέτουν τους εαυτούς τους σε κίν¬δυνο. Ενα διάγγελμα θα μεταδοθεί σύντομα για να ν” αποσαφηνίσει την κατάσταση».
Παραθέτω ό,τι γνωρίζω για το Σπίνολα: τη Ναζιστική του εκπαίδευση, τη στήριξή του στο Φράνκο κατά τη διάρκεια του Ισπανικού Εμφύλιου Πολέμου, την ανακήρυξή του ως «ήρωα του πολέμου» στις Πορτογαλικές αποικίες… Η συνέντευξή του στο περιοδικό Βίντα Μουντιάλ, μερικές βδομάδες νωρίτερα, είχε σκιαγραφήσει αυτά που είχε γράψει στο βιβλίο του, «Η Πορτογαλία και το Μέλλον», και γι” αυτές τις απόψεις του είχε αποστρατευτεί απ” τον Καετάνο. [Μαρσέλο Καετάνο, Πρωθυπουργός (1968-1974)] Το βιβλίο του καλούσε στον τερματισμό της αναζήτησης στρατιωτικής λύσης στο πρόβλημα του πολέμου και ήταν υπέρ μιας αλλαγής μέσα στην Πορτογαλία, εντός «δημοκρατικού» πλαισίου. Κουβεντιάσαμε για την εξέγερση του Μάρτη, όταν είχαν κινηθεί στρατεύματα απ” την Κάλντας ντα Ραίνια, στο Βορρά, κάτι που τότε είχε φανεί ως μια γελοία απόπειρα για εξέγερση.
Η μήπως επρόκειτο για βαμμένους δεξιούς στρατηγούς, δυσαρεστημένους με τη «φιλελεύθερη» πολιτική του Καετάνο, που αναζητούσαν την επιστροφή σε μια καθαρότερη μορφή του Σαλαζαρισμού; Κανείς δεν έμαθε. Ετσι κι αλλιώς, φαίνονταν ότι το πραξικόπημα μπορούσε να προέρχεται μόνο απ” τη δεξιά.
Στις 10.45, τηλεφωνώ στο Ζοάο, το γιο του Μάριο Σοάρες (ΣτΜ: ο Γραμματέας του Σοσιαλιστικού Κόμματος). Το τηλέφωνο είναι απασχολημένο. Τηλεφωνώ στη Ρ., εργαζόμενη στην τράπεζα αίματος. Βρίσκεται σε 24ωρη εφημερία. Στρατός υπάρχει έξω στους δρόμους. Είναι αδύνατο να μπεις στη Λισαβόνα, εκτός κι αν το κάνεις μέσω της Πράκα ντε Εσπάνια. Δε γνωρίζει τίποτα απ” αυτά που συμβαίνουν.
Αποφασίζω να κατέβω στη Λισαβόνα για να δω μόνος μου, οδηγώντας κατά μήκος της Μαρτζινάλ που ακολουθεί τον ποταμό Τάγο. Το μεγαλείο δεκαέξι αιώνων ιστορίας δε μ” απασχολεί προς το παρόν. Φτάνω στο Ινφάντε Σάντο κι η τροχαία μας στέλνει από αλλού. Σίγουρα κάτι τρέχει.
Επιταχύνω, φτάνω στο κέντρο και παρκάρω τ” αμάξι. Δε διακρίνω κάτι ασυνήθιστο, εκτός του ότι όλες οι τράπεζες είναι κλειστές. Περπατώ προς το χαμηλό τμήμα της πόλης. Στρατός και τανκς στο Τσιάντο, στρατιώτες παντού. Τα τανκς φαντάζουν τεράστια στα στενά δρομάκια και τα πολυβόλα απειλητικά. Είναι αδύνατο να προχωρήσεις. Οι στρατιώτες είναι προσεκτικοί αλλά φιλικοί. Στα μάτια του κόσμου διακρίνεις φόβο κι ελπίδα μαζί. Ολοικάνουντην ίδια ερώτηση :«Ποιοι είναι; Τι πάνε να κάνουν;». Είναι 11.30. Εχω υποσχεθεί στη Γ. να φάμε μαζί το μεσημέρι. Ισως έχει ακούσει περισσότερα.
Στο σπίτι της Γ. ακούμε στο ραδιόφωνο τα βραχέα και πιάνουμε τους ασυρμάτους των Δυνάμεων. Απ” τη διπλανή γειτόνισσά της, μια ηλικιωμένη και ήδη σκυθρωπή οπαδό του Σαλαζάρ, ακούμε την είδηση ότι οι Καετάνο καιΤομάς [Αμέρικο Τομάς, Πρόεδρος της Δημοκρατίας (1958-1974)] έχουν καταφύγει στο Μπελέμ (το Προεδρικό Μέγαρο) και το Κουάρτελντο Κάρμο (το Επιτελείο της GNR). Κάποιος τηλεφωνεί για να πει ότι το αμάξι του επιστρατεύτηκε ως οδόφραγμα. Γελάει στο τηλέφωνο. Κυριαρχεί μια σπουδαία αίσθηση: η φασιστική δικτατορία καταρρέει. Προς στιγμήν, ελάχιστοι μπορούν να σκεφτούν περισσότερα.
Ξανακατεβαίνουμε στην πόλη. Δεν υπάρχει ακόμα κάτι το οριστικό. Πηγαίνουμε στο Σάο Σεμπαστιάο και βλέπουμε το στρατό. Μεγάλες ομάδες μιλάνε στους φαντάρους. Οι στρατιώτες έχουν ήδη γίνει «οι δυνάμεις της απελευθέρωσης». Κανένας ακόμα δε ρωτά καθαρά ποιοι ακριβώς πρόκειται να «ελευθερωθούν». Και από τι; Η σύγχυση είναι μεγάλη. Μπορεί ένα αντι-φασιστικό πραξικόπημα στ” αλήθεια να “χει λάβει χώρα; Η καθοδηγείται από φασίστες; Αναζητούμε κάποιες αντιστοιχίες με το παρελθόν και ήδη συνειδητοποιούμε πόσο νέα χαρακτηριστικά έχει αυτό, του οποίου γινόμαστε μάρτυρες.
Αγοράζουμε τις εφημερίδες. Οι τίτλοι απεικονίζουν το ξάφνιασμα: «Στρατιωτικό Πραξικόπημα», «Μεγάλο Κίνημα των Ενόπλων Δυνάμεων». Οι περιγραφές τους περι-έχουν κάποιες λεπτομέρειες. Στις 23.30, το προηγούμενο βράδυ, στα προγράμματα των ραδιοφώνων έγινε προφανώς παρέμβαση και ακούστηκαν τα «Depois do Adeus» και «Grandola, Vila Morena». [Το πρώτο ήταν ένα ποπ τραγούδι, το δεύτερο μια απαγορευμένη αριστερή μπαλάντα γραμμένη απ’ τον εξόριστο Ζέκα Αλφόνσο. Αμφότερα είχαν προσυμφωνηθεί ως συνθηματικά για το πραξικόπημα.]
Πέντε λεπτά μετά τα μεσάνυχτα κατελήφθη η Σχολή Ευελπίδων. Στις 03.00 κατελήφθησαν τα στούντιο του δημοφιλούς ραδιοφωνικού σταθμού Ράντιο Κλουμπ Πορτουγκέζ και λίγο μετά ακολούθησαν κι άλλοι ραδιοσταθμοί. Το αεροδρόμιο έπεσε. Λίγο αργότερα το 7° Σύνταγμα Τεθωρακισμένων, οι επίλεκτες δυνάμεις του Σπίνολα, κινήθηκε προς την Πράκα ντο Κομέρσιο, τη μεγαλύτερη πλατεία του χαμηλότερου μέρους της πόλης. Στις 07.00, τανκς πήραν θέσεις στην άλλη πλευρά του ποταμού, με μέτωπο προς τη Λισαβόνα.
Ακούμε το ραδιόφωνο. Στις 10.15, ο Γενικός Επιτελάρχης, Λάουρο ντε Σόουζα, τέθηκε υπό κράτηση. Στις 10.30, ένα στρατιωτικό τμήμα καταλαμβάνει τη Ρούα ντο Αρσενάλ, προσχωρώντας στην εξέγερση. Το μεσημέρι έρχεται το ανακοινωθέν που αναφέρει ότι οι ένοπλες δυνάμεις έχουν τον έλεγχο, σε Βορρά και Νότο. 13.00: Το Αρχηγείο της Γενικής Ασφάλειας (DGS) περικυκλώνεται και κάποιοι πολιτικοί κρατούμενοι απελευθερώνονται. 16.00: Το CDΕ (Δημοκρατικές Εκλογικές Επιτροπές) κι οι περισσότερες πολιτικές οργανώσεις επιδοκιμάζουν το κίνημα. Αμέσως μετά, ο Μαρσέλο Καετάνο παραδίνεται. Ηταν σε τηλεφωνική επικοινωνία με το Σπίνολα. 17.30: Οι κρατούμενοι της εξέγερσης της Κάλντας ντα Ραϊνια απελευθερώνονται, μέσα σε ζητωκραυγές του κόσμου. Στις 17.00, η τηλεόραση μεταδίδει ανακοίνωση που αναφέρει ότι το Κίνημα Ενόπλων Δυνάμεων «εχει απελευθερώσει το λαό από ένα καθεστώς που τον καταπίεζε για πολλά χρόνια».
Πηγαίνω τη Γ. στο σπίτι της και ξανακατεβαίνω στη Λισαβόνα. Η ΡΙDΕ αντιστάθηκε, αρνούμενη να παραδοθεί. Υπάρχει πλήθος που ζητάει το αίμα τους. Θέλουν να εισ-βάλουν στα γραφεία και να βάλουν φωτιά. Είναι άοπλοι. Η ΡΙDΕ διαθέτει πολυβόλα που στοχεύουν απ” τα μπαλκόνια. Νοιώθω ακάλυπτος κι αποφασίζω να φύγω. Αργότερα μάθαμε ότι ένας άντρας της ΡΙDΕ είχε ανοίξει πυρ εναντίον του πλήθους από ένα παράθυρο, σκοτώνοντας 5 και τραυματίζοντας 50. Οι ναύτες ανταπέδωσαν τα πυρά. Οι της ΡΙDΕ βρίσκονται σ” απόγνωση. Εχουν βασανίσει υπερβολικά τα θύματά τους και επί μακρόν, ώστε να ελπίζουν πως θα τους δειχτεί έλεος.
Επιστρέφω σπίτι και πάω σ” ένα τάσκα. [Τα καφενεία που σύχναζαν άνθρωποι της εργατικής τάξης.] Πίνουμε κρασί κι αναρωτιόμαστε τι σημαίνουν ολα αυτά. Ο κόσμος είναι σ” έξαψη, μια έξαψη φανταστική.
Πηγαίνω στου Ρ. για βραδινό. Ολα τα ρεστωράν έχουν κλείσει, ακολουθώντας πιστά τις ανακοινώσεις. Μαγειρεύουμε κάτι για βραδινό: μια ποικιλία από λαχανικά που ξέμειναν. Είμαστε απολύτως απροετοίμαστοι, όπως άλλωστε ο καθένας. Ακούμε τους ξένους σταθμούς για να δούμε αν υπάρχουν καθόλου νέα. Δεν μπορούμε στ” αλήθεια να πιστέψουμε ό,τι ακούμε. Μέχρι τώρα, δεν έχουν ακουστεί ονόματα. Το πραξικόπημα είναι απολύτως ανώνυμο. Τηλεφωνώ σ” ένα φίλο που μένει κοντά στο ραδιοσταθμό: η περιοχή είναι περικυκλωμένη από φαντάρους και δεν μπορεί να βγει έξω. Τηλεφωνώ σ” άλλο φίλο που είναι ψόφιος απ” την κούραση, μιας κι είναι στο πόδι απ” τις εξίμιση το πρωί. Δε θέλω να πάω σπίτι, θέλω να κατέβω στη Λισαβόνα.
Εχω κέφια. Μια Γαλλίδα που είναι μαζί μας, μοιράζεται λίγο απ” τον ενθουσιασμό μου. Ολα είναι μπερδεμένα. Ο Σπίνολα, από φασίστας το πρωί, έγινε ως το βράδυ «απελευθερωτής». Προσπαθούμε να συγκεντρώσουμε τις σκέψεις μας και ν” αναλύσουμε την κατάσταση. Ποιες ταξικές δυνάμεις εμπλέκονται;
Η γυναίκα του Σπίνολα ανήκε σε μια απ” τις πλουσιότερες οικογένειες της Πορτογαλίας: τους Μέλος. Ηταν «εγωιστής». Στη Γουϊνέα-Μπισσάου, συχνά ορμούσε στο πεδίο της μάχης και απολάμβανε του σεβασμού των στρατιωτών που υπηρετούσαν μαζί του. Το μονόκλ του, οι συντηρητικοί τρόποι του, όλ” αυτά δεν ταίριαζαν στο ρόλο του ριζοσπάστη απελευθερωτή… Οι αμφισημίες του «αντιφασισμού» ήταν ήδη φανερές.
Υπάρχουν τόσα πολλά αντιτιθέμενα συμφέροντα. Η μεσαία τάξη κοιτά προς την Ευρώπη και την ΕΟΚ, σαν τη μοναδική προοπτική για το μέλλον της Πορτογαλίας, ενώ η «μπουρζουαζία» των «εκατό οικογενειών» διαθέτει ακόμα μεγάλες ιδιοκτησίες στην Αφρική, ειδικά δε στην Ανγκόλα.
Κάποια τμήματα της μεσαίας τάξης ευελπιστούν στην οικονομική ανάπτυξη, άλλα υποστηρίζουν μια ξοφλημένη Σαλαζαρική ιδεολογία που αποτελεί εμπόδιο στην ανάπτυξη. Στην Αφρική, λευκοί «άποικοι» αντιμετωπίζουν μαύρους Αφρικανούς. Ομως η μεγαλύτερη αντίθεση απ” όλες, είναι σίγουρα αυτή μεταξύ όλων αυτών των στοιχείων και της εργατικής τάξης.
Ηταν υπέροχο: φυσική αμφεταμίνη. Ο Μ. κι εγώ φύγαμε παρέα, θέλουμε να βγούμε έξω παρά την απαγόρευση κυκλοφορίας. Πήγαμε σ” ένα φίλο που μένει κοντά στο ραδιοφωνικό σταθμό. Οι δρόμοι ήταν μπλοκαρισμένοι. Μιλήσαμε Αγγλικά. Ενας χαμογελαστός 19χρονος φαντάρος φώναξε τον αξιωματικό του κι εξηγήσαμε ότι θέλαμε να κοιμηθούμε σ” ένα γειτονικό κοντινό σπίτι. Ο νεαρός στρατιώτης, μ” ένα ύφασμα στους ώμους και οπλοπολυβόλο που μπροστά του έμοιαζε τεράστιο, μας συνόδεψε μέχρι το σπίτι. Σ” όλη τη διαδρομή χαμογελούσε ευχάριστα. Ενοιωθε κι αυτός υπέροχα.
Ολοι είχαν πέσει για ύπνο, ψόφιοι από μια ολόκληρη μέρα κίνησης και συζητήσεων αλλά καταφέραμε να βρούμε μερικές κουβέρτες. Κατάκοποι καθώς ήμασταν, μας πήρε κι εμάς ο ύπνος σχεδόν αμέσως.
http://epam-patras.net/
Στις 25 Απρίλη του 1974, η «Επανάσταση των Γαρυφάλλων», όπως ονομάστηκε από τα γαρύφαλλα που έβαζε στις κάνες των όπλων των στρατιωτών ο λαός, ανέτρεψε το φασιστικό καθεστώς της Πορτογαλίας.
Η κίνηση του στρατού απελευθέρωσε λαϊκές δυνάμεις και ένα πρωτοφανές κίνημα ανατροπής σάρωσε την Πορτογαλία.
Ηγετική μορφή του MFA (ΚΕΔ, Κίνημα Ενόπλων Δυνάμεων) και εκπρόσωπος της αριστερής τάσης ήταν ο Οτέλο Σαράϊβα ντε Καρβάλιο. Ο Οτέλο Καρβάλιο είχε έρθει και στην Ελλάδα το 1980. Εκτός από την ομιλία του σε εκδήλωση στο θέατρο Γκλόρια, είχε επισκεφθεί και τα γραφεία όλων των οργανώσεων της επαναστατικής αριστεράς, χωρίς διακρίσεις, αφήνοντας τις καλύτερες εντυπώσεις στους συνομιλητές του. Δεν έδινε την εντύπωση στρατιωτικού καριέρας και, λόγω ίσως της απλότητάς του, δυσκολευόσουν να πιστέψεις ότι συνομιλείς με έναν άνθρωπο που είχε διαδραματίσει τόσο σημαντικό ρόλο στην πορτογαλική επανάσταση. Αργότερα δικάστηκε και φυλακίστηκε.
Το σύνθημα για την έναρξη της κίνησης του στρατού είχε δοθεί με δύο τραγούδια που μεταδόθηκαν από το ραδιόφωνο, όπως θα δούμε στη συνέχεια. Το ένα από αυτά συνοδεύει τα βίντεο που παραθέτουμε. Πρόκειται για το απαγορευμένο τότε τραγούδι που πρόσφατα τραγουδήθηκε και μέσα στο πορτογαλικό κοινοβούλιο διακόπτοντας τη συνεδρίασή του, το εμβληματικό «Grandola, Vila Morena» του Ζέκα Αλφόνσο:
«Γκράντολα, πόλη σκούρα, γη της αδελφοσύνης, ο λαός είναι αυτός που προστάζει…»
Πρόσφατα κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις ΑΝΑΚΑΡΑ το βιβλίο του Φιλ Μέιλερ ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ανέφικτη» επανάσταση, Λαϊκή Εξουσία, κόμματα και στρατός στην επανάσταση των γαρυφάλλων (1974-75).
Από το βιβλίο αυτό παραθέτουμε ένα μικρό απόσπασμα που περιγράφει την πρώτη ημέρα της επανάστασης.
Επίσης ενδιαφέρον παρουσιάζει και η ταινία της Maria de Medeiros «Η Επανάσταση των Γαρυφάλλων» που προβάλλεται αυτή την εβδομάδα.
Έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον να δει κανείς τις εντελώς ιδιαίτερες συνθήκες κάτω από τις οποίες στην Πορτογαλία της παρακμάζουσας αποικιοκρατίας ο στρατός έπαιξε για ένα διάστημα θετικό ρόλο στην ανατροπή μιας πενηντάχρονης σχεδόν δικτατορίας και τη διάνοιξη διαδικασιών συμμετοχής του λαϊκού παράγοντα στις εξελίξεις. Συνθήκες βεβαίως ανεπανάληπτες, κάτι που σημαίνει ότι στις μέρες και ‘στα μέρη μας’, θα πρέπει να …ασχοληθούμε οι ίδιοι μακριά από λογικές ανάθεσης. Η εξέλιξη άλλωστε και τελικά η ήττα της πορτογαλικής επανάστασης δεν αφήνει καμιά αμφιβολία για αυτό.
ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: Η «ανέφικτη» επανάσταση, Λαϊκή Εξουσία, κόμματα και στρατός στην επανάσταση των γαρυφάλλων (1974-75)
25η του Απρίλη ήταν ένα κρύο πρωινό για τέτοια εποχή. Στις 07.45 η ακόλουθη ραδιοφωνική ανακοίνωση έκανε εκατοντάδες χιλιάδες Πορτογάλους να συνειδητοποιήσουν ότι είχε ξεκινήσει μια νέα φάση στην ιστορία τους:
«Οι Πορτογαλικές Ενοπλες Δυνάμεις απευθύνουν έκκληση προς όλους τους κατοίκους της Λισαβόνας να παραμείνουν στα σπίτια τους και να διατηρήσουν κατά το δυνατό την ψυχραιμία τους. Ελπίζουμε ειλικρινά ότι η σοβαρότητα των στιγμών δε θα σκιαστεί από ανθρώπινες απώλειες.
Απευθύνουμε επομένως έκκληση στη λογική όλων των στρατιωτικών διοικητών ν” αποφύγουν κάθε σύγκρουση με τις Ενοπλες Δυνάμεις. Εκτός από ανώφελη, μια τέτοια ενέργεια θα δημιουργούσε ή θα όξυνε την ήδη υπάρχουσα διχόνοια ανάμεσα στον Πορτογαλικό λαό, κάτι που πρέπει ν” αποφευχθεί με κάθε κόστος.
Απευθύνουμε έκκληση στο πνεύμα των πολιτών εξ” αιτίας της έγνοιας μας να μη χυθεί Πορτογαλικό αίμα. Το σύνολο του υγειονομικού προσωπικού, ειδικότερα αυτό των νοσοκομείων, θα πρέπει να είναι σ” ετοιμότητα να παράσχει οποιαδήποτε βοήθεια, αν κι ελπίζουμε ότι αυτό δε θα χρειαστεί.
Σ” όλες τις πολιτικές και στρατιωτικές δυνάμεις, η Διοίκηση συστήνει τη μέγιστη προσοχή ώστε ν” αποφευχθεί κάθε ενέργεια που μπορεί ν” αποδειχθεί επικίνδυνη. Δεν προτιθέμεθα να χύσουμε αναίτια αίμα αλλά αν προκληθούμε θ” απαντήσουμε. Επιστρέψτε στα στρατόπεδά σας και αναμείνατε τις διαταγές που θα δοθούν απ” το Κίνημα Ενόπλων Δυνάμεων-ΜFΑ. Οι Διοικητές θα θεωρηθούν υπεύθυνοι για κάθε απόπειρα που θ” αναληφθεί καθ” οιονδήποτε τρόπο, να οδηγηθούν οι κατώτεροι τους σε σύγκρουση με τις Ενοπλες Δυνάμεις…
Απευθύνουμε έκκληση στις δυνάμεις της GNR-Εθνικής Ρεπουμπλικανικής Φρουράς και των ΡSΡ (ΜΑΤ) κι επιπλέον σ” αυτές της Γενικής Ασφάλειας (DGS) και της Πορτογαλικής Λεγεώνας οι οποίες ενδεχομένως να έχουν στρατολογηθεί κάτω από ψεύτικες προφάσεις, ν” αναλογιστούν το πολιτικό τους καθήκον για τη διατήρηση της δημόσιας τάξης. Στην παρούσα κατάσταση, αυτό μπορεί να επιτευχθεί μόνο αν δεν υπάρξει οποιαδήποτε αντίδραση εναντίον των Ενόπλων Δυνάμεων…
Προσοχή, προς όλες τις στρατιωτικές και αστυνομικές μονάδες! Απ” τη στιγμή που οι Ενοπλες Δυνάμεις αποφάσισαν να σας υποκαταστήσουν στις παρούσες συνθήκες, κάθε αντίθεση στα στρατεύματα που περικλείουν την πόλη, θα παταχθεί άμεσα. Μέσω της μη συμμόρφωσή σας προς την οδηγία αυτή, θα μπορούσατε να προκαλέσετε ένα άσκοπο λουτρό αίματος, του οποίου η ευθύνη θα βαρύνει αποκλειστικά και μόνον εσάς».
8.15. Η γειτόνισσά μου με ξυπνάει μ” ένα τρελό βλέμμα στα μάτια της, καθώς στέκεται εκεί με τις πυτζάμες της. Μου λέει να μην πάω στο σχολείο σήμερα: όλα τα σχολεία είναι κλειστά, έχει αναλάβει ο Στρατός, πυροβολισμοί, όλοι να μείνουν στα σπίτια τους.. Μιλάει απλοϊκά Πορτογαλικά για να με βοηθήσει να καταλάβω, κουνώντας έντονα τα δάχτυλά της στον αέρα.
Κλείνω την πόρτα περνώντας την για τρελή, ανοίγω το ραδιόφωνο και ξαναπέφτω στο κρεβάτι. Τίποτα: οι συνηθισμένες αναγγελίες. Δεν το πιστεύω. Δεν μπορώ να κοιμηθώ παρόλο που τό “χω ανάγκη. Αλλάζω σταθμούς. Εμβατήρια στην Εθνική Ραδιοφωνία. Μήπως είχε δίκιο;
9.10 Φτάνω στο σχολείο, ήδη αργοπορημένα Καμιά κίνηση απ” έξω. Συναντώ τον Ρ., ένα δάσκαλο που ταράζεται με τα νέα. Ο Δ., ο φασίστας του σχολείου, βρίσκεται επίσης εκεί. Αναρωτιόμαστε, αν (το πραξικόπημα) προέρχεται απ” τη δεξιά ή την αριστερά, ή ακόμα κι από ποιο κομμάτι της δεξιάς: τους στρατηγούς ή το Σπίνολα; Το ερώτημα παραμένει αναπάντητο όλο το πρωινό. Κανείς δε γνωρίζει.
10.00. Πρωινό με τον Ρ., έναν καλοσυνάτο και καλόκαρδο άνθρωπο, ο οποίος πεθαίνει για να μάθει τι συμβαίνει, φοβάται όμως να κατέβει στο κέντρο της πόλης. Καφές. Το ραδιόφωνο παίζει Ζέκα Αλφόνσο, έναν αριστερό τραγουδιστή. Νά “ναι αλήθεια; Ενα ανακοινωθέν.
«Εχει αναφερθείστη Διοίκηση των Ενόπλων Δυνάμεων ότι οι πολίτες δε συμμορφώνονται με την έκκληση να παραμείνουν στις οικίες τους, έκκληση που ήδη έχουμε απευθύνει πολλές φορές. Μολονότι η κατάσταση φαίνεται να βρίσκεται υπό έλεγχο απ” τη στιγμή που ο πρώην Υπουργός Αμυνας έχει εγκαταλείψει το Υπουργείο και βρίσκεται σ” επαφή με τους διοικούντες αξιωματικούς του Κινήματος μας, ζητάμε απ” τους πολίτες, γι” άλλη μια φορά, να παραμείνουν στις οικίες τους και να μη θέτουν τους εαυτούς τους σε κίν¬δυνο. Ενα διάγγελμα θα μεταδοθεί σύντομα για να ν” αποσαφηνίσει την κατάσταση».
Παραθέτω ό,τι γνωρίζω για το Σπίνολα: τη Ναζιστική του εκπαίδευση, τη στήριξή του στο Φράνκο κατά τη διάρκεια του Ισπανικού Εμφύλιου Πολέμου, την ανακήρυξή του ως «ήρωα του πολέμου» στις Πορτογαλικές αποικίες… Η συνέντευξή του στο περιοδικό Βίντα Μουντιάλ, μερικές βδομάδες νωρίτερα, είχε σκιαγραφήσει αυτά που είχε γράψει στο βιβλίο του, «Η Πορτογαλία και το Μέλλον», και γι” αυτές τις απόψεις του είχε αποστρατευτεί απ” τον Καετάνο. [Μαρσέλο Καετάνο, Πρωθυπουργός (1968-1974)] Το βιβλίο του καλούσε στον τερματισμό της αναζήτησης στρατιωτικής λύσης στο πρόβλημα του πολέμου και ήταν υπέρ μιας αλλαγής μέσα στην Πορτογαλία, εντός «δημοκρατικού» πλαισίου. Κουβεντιάσαμε για την εξέγερση του Μάρτη, όταν είχαν κινηθεί στρατεύματα απ” την Κάλντας ντα Ραίνια, στο Βορρά, κάτι που τότε είχε φανεί ως μια γελοία απόπειρα για εξέγερση.
Η μήπως επρόκειτο για βαμμένους δεξιούς στρατηγούς, δυσαρεστημένους με τη «φιλελεύθερη» πολιτική του Καετάνο, που αναζητούσαν την επιστροφή σε μια καθαρότερη μορφή του Σαλαζαρισμού; Κανείς δεν έμαθε. Ετσι κι αλλιώς, φαίνονταν ότι το πραξικόπημα μπορούσε να προέρχεται μόνο απ” τη δεξιά.
Στις 10.45, τηλεφωνώ στο Ζοάο, το γιο του Μάριο Σοάρες (ΣτΜ: ο Γραμματέας του Σοσιαλιστικού Κόμματος). Το τηλέφωνο είναι απασχολημένο. Τηλεφωνώ στη Ρ., εργαζόμενη στην τράπεζα αίματος. Βρίσκεται σε 24ωρη εφημερία. Στρατός υπάρχει έξω στους δρόμους. Είναι αδύνατο να μπεις στη Λισαβόνα, εκτός κι αν το κάνεις μέσω της Πράκα ντε Εσπάνια. Δε γνωρίζει τίποτα απ” αυτά που συμβαίνουν.
Αποφασίζω να κατέβω στη Λισαβόνα για να δω μόνος μου, οδηγώντας κατά μήκος της Μαρτζινάλ που ακολουθεί τον ποταμό Τάγο. Το μεγαλείο δεκαέξι αιώνων ιστορίας δε μ” απασχολεί προς το παρόν. Φτάνω στο Ινφάντε Σάντο κι η τροχαία μας στέλνει από αλλού. Σίγουρα κάτι τρέχει.
Επιταχύνω, φτάνω στο κέντρο και παρκάρω τ” αμάξι. Δε διακρίνω κάτι ασυνήθιστο, εκτός του ότι όλες οι τράπεζες είναι κλειστές. Περπατώ προς το χαμηλό τμήμα της πόλης. Στρατός και τανκς στο Τσιάντο, στρατιώτες παντού. Τα τανκς φαντάζουν τεράστια στα στενά δρομάκια και τα πολυβόλα απειλητικά. Είναι αδύνατο να προχωρήσεις. Οι στρατιώτες είναι προσεκτικοί αλλά φιλικοί. Στα μάτια του κόσμου διακρίνεις φόβο κι ελπίδα μαζί. Ολοικάνουντην ίδια ερώτηση :«Ποιοι είναι; Τι πάνε να κάνουν;». Είναι 11.30. Εχω υποσχεθεί στη Γ. να φάμε μαζί το μεσημέρι. Ισως έχει ακούσει περισσότερα.
Στο σπίτι της Γ. ακούμε στο ραδιόφωνο τα βραχέα και πιάνουμε τους ασυρμάτους των Δυνάμεων. Απ” τη διπλανή γειτόνισσά της, μια ηλικιωμένη και ήδη σκυθρωπή οπαδό του Σαλαζάρ, ακούμε την είδηση ότι οι Καετάνο καιΤομάς [Αμέρικο Τομάς, Πρόεδρος της Δημοκρατίας (1958-1974)] έχουν καταφύγει στο Μπελέμ (το Προεδρικό Μέγαρο) και το Κουάρτελντο Κάρμο (το Επιτελείο της GNR). Κάποιος τηλεφωνεί για να πει ότι το αμάξι του επιστρατεύτηκε ως οδόφραγμα. Γελάει στο τηλέφωνο. Κυριαρχεί μια σπουδαία αίσθηση: η φασιστική δικτατορία καταρρέει. Προς στιγμήν, ελάχιστοι μπορούν να σκεφτούν περισσότερα.
Ξανακατεβαίνουμε στην πόλη. Δεν υπάρχει ακόμα κάτι το οριστικό. Πηγαίνουμε στο Σάο Σεμπαστιάο και βλέπουμε το στρατό. Μεγάλες ομάδες μιλάνε στους φαντάρους. Οι στρατιώτες έχουν ήδη γίνει «οι δυνάμεις της απελευθέρωσης». Κανένας ακόμα δε ρωτά καθαρά ποιοι ακριβώς πρόκειται να «ελευθερωθούν». Και από τι; Η σύγχυση είναι μεγάλη. Μπορεί ένα αντι-φασιστικό πραξικόπημα στ” αλήθεια να “χει λάβει χώρα; Η καθοδηγείται από φασίστες; Αναζητούμε κάποιες αντιστοιχίες με το παρελθόν και ήδη συνειδητοποιούμε πόσο νέα χαρακτηριστικά έχει αυτό, του οποίου γινόμαστε μάρτυρες.
Αγοράζουμε τις εφημερίδες. Οι τίτλοι απεικονίζουν το ξάφνιασμα: «Στρατιωτικό Πραξικόπημα», «Μεγάλο Κίνημα των Ενόπλων Δυνάμεων». Οι περιγραφές τους περι-έχουν κάποιες λεπτομέρειες. Στις 23.30, το προηγούμενο βράδυ, στα προγράμματα των ραδιοφώνων έγινε προφανώς παρέμβαση και ακούστηκαν τα «Depois do Adeus» και «Grandola, Vila Morena». [Το πρώτο ήταν ένα ποπ τραγούδι, το δεύτερο μια απαγορευμένη αριστερή μπαλάντα γραμμένη απ’ τον εξόριστο Ζέκα Αλφόνσο. Αμφότερα είχαν προσυμφωνηθεί ως συνθηματικά για το πραξικόπημα.]
Πέντε λεπτά μετά τα μεσάνυχτα κατελήφθη η Σχολή Ευελπίδων. Στις 03.00 κατελήφθησαν τα στούντιο του δημοφιλούς ραδιοφωνικού σταθμού Ράντιο Κλουμπ Πορτουγκέζ και λίγο μετά ακολούθησαν κι άλλοι ραδιοσταθμοί. Το αεροδρόμιο έπεσε. Λίγο αργότερα το 7° Σύνταγμα Τεθωρακισμένων, οι επίλεκτες δυνάμεις του Σπίνολα, κινήθηκε προς την Πράκα ντο Κομέρσιο, τη μεγαλύτερη πλατεία του χαμηλότερου μέρους της πόλης. Στις 07.00, τανκς πήραν θέσεις στην άλλη πλευρά του ποταμού, με μέτωπο προς τη Λισαβόνα.
Ακούμε το ραδιόφωνο. Στις 10.15, ο Γενικός Επιτελάρχης, Λάουρο ντε Σόουζα, τέθηκε υπό κράτηση. Στις 10.30, ένα στρατιωτικό τμήμα καταλαμβάνει τη Ρούα ντο Αρσενάλ, προσχωρώντας στην εξέγερση. Το μεσημέρι έρχεται το ανακοινωθέν που αναφέρει ότι οι ένοπλες δυνάμεις έχουν τον έλεγχο, σε Βορρά και Νότο. 13.00: Το Αρχηγείο της Γενικής Ασφάλειας (DGS) περικυκλώνεται και κάποιοι πολιτικοί κρατούμενοι απελευθερώνονται. 16.00: Το CDΕ (Δημοκρατικές Εκλογικές Επιτροπές) κι οι περισσότερες πολιτικές οργανώσεις επιδοκιμάζουν το κίνημα. Αμέσως μετά, ο Μαρσέλο Καετάνο παραδίνεται. Ηταν σε τηλεφωνική επικοινωνία με το Σπίνολα. 17.30: Οι κρατούμενοι της εξέγερσης της Κάλντας ντα Ραϊνια απελευθερώνονται, μέσα σε ζητωκραυγές του κόσμου. Στις 17.00, η τηλεόραση μεταδίδει ανακοίνωση που αναφέρει ότι το Κίνημα Ενόπλων Δυνάμεων «εχει απελευθερώσει το λαό από ένα καθεστώς που τον καταπίεζε για πολλά χρόνια».
Πηγαίνω τη Γ. στο σπίτι της και ξανακατεβαίνω στη Λισαβόνα. Η ΡΙDΕ αντιστάθηκε, αρνούμενη να παραδοθεί. Υπάρχει πλήθος που ζητάει το αίμα τους. Θέλουν να εισ-βάλουν στα γραφεία και να βάλουν φωτιά. Είναι άοπλοι. Η ΡΙDΕ διαθέτει πολυβόλα που στοχεύουν απ” τα μπαλκόνια. Νοιώθω ακάλυπτος κι αποφασίζω να φύγω. Αργότερα μάθαμε ότι ένας άντρας της ΡΙDΕ είχε ανοίξει πυρ εναντίον του πλήθους από ένα παράθυρο, σκοτώνοντας 5 και τραυματίζοντας 50. Οι ναύτες ανταπέδωσαν τα πυρά. Οι της ΡΙDΕ βρίσκονται σ” απόγνωση. Εχουν βασανίσει υπερβολικά τα θύματά τους και επί μακρόν, ώστε να ελπίζουν πως θα τους δειχτεί έλεος.
Επιστρέφω σπίτι και πάω σ” ένα τάσκα. [Τα καφενεία που σύχναζαν άνθρωποι της εργατικής τάξης.] Πίνουμε κρασί κι αναρωτιόμαστε τι σημαίνουν ολα αυτά. Ο κόσμος είναι σ” έξαψη, μια έξαψη φανταστική.
Πηγαίνω στου Ρ. για βραδινό. Ολα τα ρεστωράν έχουν κλείσει, ακολουθώντας πιστά τις ανακοινώσεις. Μαγειρεύουμε κάτι για βραδινό: μια ποικιλία από λαχανικά που ξέμειναν. Είμαστε απολύτως απροετοίμαστοι, όπως άλλωστε ο καθένας. Ακούμε τους ξένους σταθμούς για να δούμε αν υπάρχουν καθόλου νέα. Δεν μπορούμε στ” αλήθεια να πιστέψουμε ό,τι ακούμε. Μέχρι τώρα, δεν έχουν ακουστεί ονόματα. Το πραξικόπημα είναι απολύτως ανώνυμο. Τηλεφωνώ σ” ένα φίλο που μένει κοντά στο ραδιοσταθμό: η περιοχή είναι περικυκλωμένη από φαντάρους και δεν μπορεί να βγει έξω. Τηλεφωνώ σ” άλλο φίλο που είναι ψόφιος απ” την κούραση, μιας κι είναι στο πόδι απ” τις εξίμιση το πρωί. Δε θέλω να πάω σπίτι, θέλω να κατέβω στη Λισαβόνα.
Εχω κέφια. Μια Γαλλίδα που είναι μαζί μας, μοιράζεται λίγο απ” τον ενθουσιασμό μου. Ολα είναι μπερδεμένα. Ο Σπίνολα, από φασίστας το πρωί, έγινε ως το βράδυ «απελευθερωτής». Προσπαθούμε να συγκεντρώσουμε τις σκέψεις μας και ν” αναλύσουμε την κατάσταση. Ποιες ταξικές δυνάμεις εμπλέκονται;
Η γυναίκα του Σπίνολα ανήκε σε μια απ” τις πλουσιότερες οικογένειες της Πορτογαλίας: τους Μέλος. Ηταν «εγωιστής». Στη Γουϊνέα-Μπισσάου, συχνά ορμούσε στο πεδίο της μάχης και απολάμβανε του σεβασμού των στρατιωτών που υπηρετούσαν μαζί του. Το μονόκλ του, οι συντηρητικοί τρόποι του, όλ” αυτά δεν ταίριαζαν στο ρόλο του ριζοσπάστη απελευθερωτή… Οι αμφισημίες του «αντιφασισμού» ήταν ήδη φανερές.
Υπάρχουν τόσα πολλά αντιτιθέμενα συμφέροντα. Η μεσαία τάξη κοιτά προς την Ευρώπη και την ΕΟΚ, σαν τη μοναδική προοπτική για το μέλλον της Πορτογαλίας, ενώ η «μπουρζουαζία» των «εκατό οικογενειών» διαθέτει ακόμα μεγάλες ιδιοκτησίες στην Αφρική, ειδικά δε στην Ανγκόλα.
Κάποια τμήματα της μεσαίας τάξης ευελπιστούν στην οικονομική ανάπτυξη, άλλα υποστηρίζουν μια ξοφλημένη Σαλαζαρική ιδεολογία που αποτελεί εμπόδιο στην ανάπτυξη. Στην Αφρική, λευκοί «άποικοι» αντιμετωπίζουν μαύρους Αφρικανούς. Ομως η μεγαλύτερη αντίθεση απ” όλες, είναι σίγουρα αυτή μεταξύ όλων αυτών των στοιχείων και της εργατικής τάξης.
Ηταν υπέροχο: φυσική αμφεταμίνη. Ο Μ. κι εγώ φύγαμε παρέα, θέλουμε να βγούμε έξω παρά την απαγόρευση κυκλοφορίας. Πήγαμε σ” ένα φίλο που μένει κοντά στο ραδιοφωνικό σταθμό. Οι δρόμοι ήταν μπλοκαρισμένοι. Μιλήσαμε Αγγλικά. Ενας χαμογελαστός 19χρονος φαντάρος φώναξε τον αξιωματικό του κι εξηγήσαμε ότι θέλαμε να κοιμηθούμε σ” ένα γειτονικό κοντινό σπίτι. Ο νεαρός στρατιώτης, μ” ένα ύφασμα στους ώμους και οπλοπολυβόλο που μπροστά του έμοιαζε τεράστιο, μας συνόδεψε μέχρι το σπίτι. Σ” όλη τη διαδρομή χαμογελούσε ευχάριστα. Ενοιωθε κι αυτός υπέροχα.
Ολοι είχαν πέσει για ύπνο, ψόφιοι από μια ολόκληρη μέρα κίνησης και συζητήσεων αλλά καταφέραμε να βρούμε μερικές κουβέρτες. Κατάκοποι καθώς ήμασταν, μας πήρε κι εμάς ο ύπνος σχεδόν αμέσως.